Leprozenpoort aan de Sint Antoniesluis
Schuin tegenover museum het Rembrandthuis (ook een aanrader!) in de Sint Antoniebreestraat staat een poortje, genaamd de Leprozenpoort. Een echte hidden gem in de Nieuwmarktbuurt in Amsterdam. En je kunt al snel zien dat het om een oud poortje gaat. En dat deze poort best op een beetje vreemde plek staat. Dat klopt ook, want dit is niet de oorspronkelijke locatie van de Leprozenpoort. Daar vertel ik verderop meer over.
Toch staat de Leprozenpoort hier op een prachtige locatie, pal naast de mooie Antoniesluis met haar iconische uitzicht op de Oudeschans en de Montelbaanstoren.
Verborgen binnenplaats in hartje Amsterdam
En het wordt nog mooier, want dit poortje is openbaar toegankelijk en leidt via een steegje door naar een betoverende binnenplaats in oud Amsterdam. Met prachtige façades, hopeloos mooie woonhuizen en wonderlijk veel groen.
En deze wonderschone binnenplaats grenst direct aan een bijzonder bewaardgebleven 17e eeuws pand in Amsterdam: Huis de Pinto.
De achtergevel van Huis de Pinto
Vanuit de binnenplaats kunnen we in alle rust de achterzijde van Huis de Pinto bewonderen. En dat moet je maar weten, want zelf had ik dat nog niet door toen ik de tuin voor het eerst ontdekte. Wel viel me de gevel direct op. En toen ik later tijdens een buurtevent in het Pintohuis door een gang naar buiten liep, stond ik plots in deze zelfde binnentuin en realiseerde me dat ik de plek al kende.
Het huis zelf heeft ook een kleine afgesloten buitenruimte, maar heeft daarnaast directe toegang tot de openbare binnentuin.
Huis de Pinto was een dubbelhuis aan de Sint Antoniesbreestraat, 2 keer zo breed als een gewoon woonhuis in die tijd. Het werd in de 17e eeuw gebouwd voor de familie De Pinto, een rijk Portugees-joods geslacht van kooplieden en bankiers in de tijd van Rembrandt. Ze woonden zo dichtbij elkaar dat ze elkaar wel móeten gekend hebben! Het huis bleef nog generaties lang in de familie en werd meermaals verbouwd. Een ware monumentale parel in Amsterdam.
In de jaren ’70, ten tijde van de aanleg van de metro, dreigde het te worden gesloopt. Maar met veel buurtverzet werd het monumentale pand gered. Nu is het een literair en cultureel centrum en dient het als ontmoetingsplek in de Nieuwmarktbuurt. Het huis is gratis toegankelijk. Loop daar dus zeker even binnen (ingang op de Sint Antoniebreestraat) als je toch van plan bent het poortje te bezoeken.
Verborgen wonen
Haaks op de achterzijde van het De Pintohuis zien we een nog een prachtige facade. Een woonhuis uit 1859 met als adres de Sint Antoniesluis 25. Ik vermoed dat het pand behoort tot het complex van De Pinto, maar dat weet ik niet zeker. Wel weet ik dat het bewoond wordt. Ik kan me bijna geen betere plek bedenken om in alle rust in een prachtig stukje verborgen Amsterdam te wonen.
Leprozenpoort, toegang tot een afgesloten wereld vol zieken
Van de mooie binnentuin terug naar de poort met een triester verhaal. De Leprozenpoort stond oorspronkelijk op de hoek van de Lazarussteeg en Jodenbreestraat, waar we nu het Meester Visserplein vinden. De poort gaf daar toegang een groot leprozenhuis, genaamd het Sint Antoniegasthuis. Vanaf de 15e eeuw werden hier Amsterdammers met Lepra naartoe gestuurd.
Leprozenhuizen in Amsterdam
Lepra was een zeer besmettelijke ziekte die tot zwellingen en vlekken op de huid en soms ernstige mismaaktheid leidde. Mensen met lepra (leprozen) waren daarom niet welkom in de stad en werden naar een Leprozenhuis buiten de stadswallen gezonden.
Het eerste Leprozenhuis in Amsterdam (1399 of zelfs ouder) was het Sint Jorisgasthuis (later Sint Jorishof) dat toen nog net buiten de rand van de stad lag. Op de hoogte van het latere Maison de Bonneterie, tussen de Kalverstraat (hoek Heiligeweg), Rokin, Sint Jorissteeg en Olieslagerssteeg.
Na de stadsuitbreiding in 1480 kwam het Jorisgasthuis binnen de stadsmuren te liggen. Daarom werd besloten dat de leprozen moesten worden verhuisd. Er werd een nieuw gasthuis verrezen buiten de veste, aan de Jodenbreestraat en Lazarussteeg, op de Sint Antoniedijk die naar Muiden voerde. Het kreeg de naam ‘Leprozenhuis’ en werd ook wel het ‘Lazarushuis’ genoemd, verwijzend naar de Bijbelse Lazarus, de beschermheilige van de melaatsen.
Eeuwenlang behield het Leprozenhuis dezelfde functie, zelfs toen dit gebied na stadsuitbreiding ook binnen de muren kwam te liggen. Te duur om te verplaatsen werd er simpelweg een muur omheen gebouwd.
Toen het aantal leprozen in Amsterdam steeds meer begon af te nemen, kregen ook ouderen en krankzinnigen er een plekje. In 1859 viel uiteindelijk het doek voor het Leprozenhuis en in 1866 werd het gebouw gesloopt. Ook werd in 1882 de Leprozenburgwal (Leprozengracht), waar het huis vlak naast lag, gedempt en omgedoopt tot het Waterlooplein. Desondanks bleef het mooie toegangspoortje behouden en nog zeker een eeuw op zijn eigen plekje staan.
Niet zo lang geleden werd de poort alsnog afgebroken, toen de IJtunneltoegang werd aangelegd. De huizen aan de Lazarussteeg werden gesloopt en het poortje werd neergehaald. De brokstukken gingen in opslag op het erf van het restauratieatelier Uilenburg.
In 1978 werd de poort uit de opslag gehaald en gerestaureerd. Ook kreeg het een prachtige nieuwe plek toegewezen aan de Sint Antoniesluis 21-24, waar we hem nu nog bewonderen.
Uit de werkplaats van Hendrick de Keyser
Hoewel het Leprozenhuis al in de 15e eeuw werd gebouwd, dateert dit poortje uit het begin van de 17e eeuw, waarschijnlijk toen het Leprozenhuis rond 1609 vernieuwd werd. De poort is een van de vele poorten uit de werkplaats van Hendrick de Keyser, en mogelijk ontworpen door zijn neef Nicholas Stone. Stone ontwierp ook het vlakbijgelegen Zuiderkerkhofpoortje, dat gelijkenissen vertoont met de Leprozenpoort.
In het fronton van de poort zitten 2 nissen met daarin reliëfs van een mannelijke en een vrouwelijke lepralijder. Bovenop siert het wapen van Amsterdam met de keizerskroon.
Een nieuw tijdperk voor het 17e eeuwse poortje
Toen de poort weer uit de opslag werd gehaald, werd hij gerestaureerd door beeldhouwer Hans ‘t Mannetje. De beelden in de nissen werden opnieuw gehakt door beeldhouwer Henri C.F. van Haaren. Die waren namelijk zo ernstig verweerd en beschadigd, dat alleen de globale vormen nog te zien waren. Van Haaren koos voor een modernere stijl, maar behield de beeltenissen. We zien de vrouwelijke lepralijder die haar hand ophoudt, ik denk om te bedelen. En de mannelijk leproos die een klepper om zijn arm heeft hangen, waardoor men een leproos kon horen aankomen, ter preventie van besmetting.
De restauratie van de poort viel tegelijk met de restauratie van Huis de Pinto en dat is geen toeval. Het was stichting De Pinto die zich, naast Huis de Pinto, ook inzette voor behoud van het eeuwenoude poortje!
Na de restauratie kreeg de poort zijn huidige plek aan de Sint Antoniesluis.
Bronnen
https://www.amsterdamsebinnenstad.nl/binnenstad/lamp/leprozenpoort.html
https://www.leprastichting.nl/leprozenpoort-amsterdam/
https://www.buitenbeeldinbeeld.nl/Amsterdam_C/Leprozenpoort.htm
https://stadsherstel.nl/wp-content/uploads/2022/04/Stadsherstel-Vriendenwandeling-2022_web.pdf
https://geschiedenislokaalamsterdam.nl/bronnen/leprozenhuis
https://standbeelden.vanderkrogt.net/object.php?record=NH04hg
https://kadastralekaart.com/adres/amsterdam-sint-antoniesluis-25/0363200000356703
https://www.rijksmuseum.nl/nl/collectie/RP-P-1878-A-755
https://stadsherstel.nl/wp-content/uploads/2022/04/Stadsherstel-Vriendenwandeling-2022_web.pdf
https://nias.knaw.nl/insights/the-history-of-the-st-jorishof-building/
https://archief.amsterdam/inventarissen/details/369
https://www.amsterdamhv.nl/wiki/kalverstraat183.html
https://www.jordaanweb.nl/wallen/HTML/kpozachterburgwalrusland.htm
https://www.jordaanweb.nl/startamsterdam/HTML/kpkalverstrheiligeweg.htm
https://www.jordaanweb.nl/startamsterdam/HTML/sintjorisgasthuis.html
https://archief.amsterdam/beeldbank/
